Ο Μαρξ λαχταρούσε να ξεμπερδέψει με τις «οικονομικές μπούρδες τού Κεφαλαίου», όπως έλεγε δηκτικά, για να γράψει το βιβλίο του για τον Μπαλζάκ. Δυστυχώς για 'κείνον και ευτυχώς για 'μας, δεν το έκανε...

Σαν άνθρωπος ήταν παθιασμένος, σατιρικός και πνευματώδης, ένα ακατάβλητο πνεύμα γεμάτο κέφι, εγκαρδιότητα και άγρια κριτική διά­θεση, που επιβίωνε σε πείσμα τόσο τής τρομερής φτώχειας όσο και τής χρόνιας κακής υγείας του.

Οι μαρξιστές θα υποδέχονταν με αγαλλίαση την είδηση ότι ξόφλησε ο μαρξισμός. Να παρατήσουν τις πορείες και τις διαδηλώσεις... Αν εξακολουθήσουν να υπάρχουν, μαρξιστές ή φεμινιστές, θα πρόκειται για θλιβερή εξέλιξη. Ο μαρξισμός αποτελεί εξ ορισμού μια προσωρινή υπόθεση και όποιος επενδύει σ’ αυτόν όλη του την ταυτότητα έχει χάσει το νόημα. Το όλο νόημα τού μαρξισμού είναι η ζωή μετά τον μαρξισμό.

TERRY EAGLETON, Γιατί ο Μαρξ είχε δίκιο, κεφ. 1, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2012

Γιατί τα θυμηθήκαμε τώρα αυτά μεσομαγιάτικα· τα γενέθλια τού Μαρξ ήταν πριν δέκα μέρες. Κάνουμε συχνά το «σφάλμα» να αναφέρουμε εδώ μέσα τ' όνομά του ή κανένα σπάραγμα  ("τσιτάτο"…) απ' τα γραφτά του. Αν το τραβήξουμε παραπέρα, να εκμεταλλευτούμε τη σκέψη του προς ιδίαν «αναλυτική» χρήση, έχουμε να αντιμε­τωπίσουμε την ανεπάρκειά μας και τη συνακόλουθη ασάφεια τών γραφομένων μας. Τον «έλεγχο» (εντός ή εκτός εισαγωγικών) τών αναγνωστών μας, ή ακόμα και ένα είδος λοιδορίας. Μαρξ, έλα τώρα, είναι ξεπερασμένος!

Χθες, τί το θέλαμε, αναφερθήκαμε σε δύο καθόλου απλές μαρξιστικές έννοιες, τη βάση και το εποικοδόμημα (βλ. Η ζωή στο εποικοδόμημα…). Χονδρικά μπορούμε να πούμε, με κίνδυνο πάλι να είμαστε ανεπαρκείς, ο Μαρξ χαρακτηρίζει βάση τις συνθήκες, τα μέσα και τις σχέσεις τής οικονομικής παραγωγής· και εποικοδόμημα τους θεσμούς, τους νόμους, το πολιτικό σύστημα και άλλα χαρακτηριστικά τής κοινωνικής και πνευματικής ζωής.

Το αν το εποικοδόμημα είναι άμεσο παράγωγο τής βάσης, όπως πιθανόν να αφήσαμε να εννοηθεί και έχει εν πολλοίς δογματικά καθιερωθεί, αν δηλαδή «οικοδομείται» ακριβώς πάνω στα «θεμέλιά» του, αυτό απ’ ό,τι του­λάχιστον έχουμε καταλάβει, δεν το έχει πει (το «ακριβώς») ο Μαρξ. Μας έχει αφήσει, «σε τελευταία ανάλυση», να ασκήσουμε τη διαλεκτική μας σκέψη (άλλη μαρξιστική έννοια προς λοιδορία…).

Μας αναγκάζει να σκεφτούμε, πως το εποικοδόμημα, πέραν τού ότι οφείλει την ύπαρξη και τη σταθερότητά του στα «θεμέλιά» του, τα «πιέζει» με το βάρος του και άρα επηρεάζει τη βάση. Από μια άλλη σκοπιά, μπορεί να είναι «παραοικοδόμημα», να μην έχει δηλαδή κάθετη, αλλά παράλληλη ή και ομόκεντρη δομή προς το «βασικό» κεντρικό «κτίριο» και να το «επισκιάζει».

Επειδή μπορεί να μην τα καταφέραμε, με το «στατικό» μοντέλο που παρουσιάσαμε, τον λόγο έχει πάλι ο Terry Eagleton, επιφανής βρετανός διανοούμενος, κριτικός και θεωρητικός τής λογοτεχνίας, που θα έχει με­λετήσει και απ' αυτή την πλευρά τα κείμενα τού Μαρξ και άρα βαθύτερα απ' ό,τι πολλοί «μαρξιστές» (ο.π.):

Ο Μαρξ δεν εννοεί ότι υπάρχουν δύο εντελώς ξεχωριστές σφαίρες κοινωνικής ζωής. Τουναντίον, μπορεί η βάση να γεννάει το εποικοδόμημα, αλλά και το εποικοδόμημα διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην επιβίωση και αναπαραγωγή τής βάσης. Χωρίς την υποστήριξη τού κράτους, του νομικού συστήματος, των πολιτικών κομμάτων, χωρίς την κυκλοφο­ρία φιλοκαπιταλιστικών ιδεών από τα ΜΜΕ και άλλους φορείς, το σημερινό σύστημα ιδιοκτησίας θα ήταν ίσως πιο επισφαλές απ’ ό,τι είναι...

Κι ούτε μπορούμε να πούμε ότι το εποι­κοδόμημα είναι δευτερεύον σε σχέση με τη βάση, επειδή είναι κατά κάποιον τρόπο λιγότερο πραγματικό. Οι φυλακές, οι ναοί, τα σχολεία, οι τηλεοπτικοί σταθμοί δεν υστερούν σε πραγματικότητα... Ο έρωτας, σχετί­ζεται με την υλική βάση, καθώς πολύ συχνά οδηγεί στην παραγωγή εργατικής δύναμης που είναι γνωστή ως παιδιά...

Όλ' αυτά τα κατάλαβα πριν μερικά χρόνια, όταν οδηγούσαμε με τον πρόεδρο του Τμήματος Καλών Τεχνών ενός κρατικού πανεπιστημίου στις μεσοδυτικές Ηνωμένες Πολιτείες τής Αμερικής δίπλα από ολάνθι­στα πυκνοφυτεμένα χωράφια με αραποσίτι. «Κοίταξε, μού είπε, τον καρπερό αυτό πλούτο. Θα ’ναι καλή η σοδειά φέτος. Μπορεί να βγάλω απ’ αυτό δυο - τρεις θέσεις βοηθών καθηγητή...». 

Τέτοιες σκέψεις, που στοιβάζονται ανενεργές στ' αριστερά ράφια τής βιβλιοθήκης (και του διαδικτύου), τρώνε τα σωθικά και τη ζωή στο εποικοδόμημα...

* Είπαμε να το φέρουμε σε γραμματικό λογαριασμό. «Ο Μαρξ τρώει τη σάρκα…», θα έχανε σε «ομοιοκαταληξία» και σε μια κάποια έμφαση. «Νομιμοποιείται» κάπως, πώς λέμε καμιά φορά «της δεσποινίς» ("της Διεθνής» το έχουμε κατοχυρώσει...) ή ακούμε στην τηλεόραση «τον διευθύνων σύμβουλο»... Μας ανήκει πάντως η «πατρότητα».

ΤΡ.