Ως θαυμαστή ακολουθία τής ζωής, σαν σήμερα 29 Απριλίου τού 1863 γεννήθηκε και σαν σήμερα 29 Απριλίου τού 1933 ετελεύτησε τον βίον στην Αλεξάνδρεια τής Αιγύπτου, όπου και έζησε το μεγαλύτερο μέρος τής ζωής του, ένας μεγάλος Έλληνας.

Όχι Έλληνας, Ελληνικός κατά δήλωσή του. Και όχι ένας από τους πολ­λούς «μεγάλους», αλλά ο κορυφαίος έλληνας ποιητής Κ. Π. Καβάφης. Είναι άραγε θεμιτή μια τέτοια απόλυτη κρίση;

Ενενήντα τόσα χρόνια από τον θάνατό του, ο Καβάφης παραμένει ζωντανός. Η ποίησή του αποτελεί αντικεί­μενο μελέτης σε ξένα πανεπιστήμια. Προβάλλεται (δυσανάλογα προς το μέγεθος της μι­κρής περιφερειακής λογοτεχνίας μας) στις προθήκες τών ξένων βιβλιοπωλείων. Από την Αγγλία ίσαμε τις ΗΠΑ και την Αργε­ντινή και από το Γιοχάνεσμπουργκ ίσαμε το Τόκυο. Αν εξαιρέσουμε ...τη Μελίνα και το συρτάκι, η καβα­φική ποίηση είναι η σημαντικότερη ελληνική συμβολή στην πνευματική λειτουργία τού σύγχρονου κόσμου. Και τα Νόμπελ; Δίπλα του ο Σεφέρης και ο Ελύτης μοιάζουν με κισσούς γύρω απ’ το δέντρο, αποφαίνεται (αφοριστικά, ίσως άδικα, αλλά χαρακτηριστικά) ένας ποιητής τών ημερών μας*.

Πού οφείλεται άραγε αυτή η επιβίωση του Καβάφη; Όσοι εύκολα και χαιρέκακα απέδωσαν το κοινό ενδιαφέρον για την καβαφική ποίηση στην αποδοχή τής ομοφυλοφιλίας, ακούγονται σήμερα του­λάχιστον φαιδροί. Όσοι τον είπαν τέκνο τής αστικής παρακμής, στο τέλος αναγκάστηκαν να παραδεχτούν την κοινωνική διάσταση της Τέχνης του. Όσοι τον είδαν επηρεασμένον από τον Φρόυντ, έμειναν με τις επιπόλαιες ψυχαναλυτικές θεωρίες τους. Επειδή εκείνος επανέφερε και αναβάπτισε την ποιητική Τέχνη στις αδήριτες βιολογικές ρίζες της.

Οι ποιητές ως ιστορικοί

Τό σῶμα μου στές ἡδονές θά δώσω /... / στές ἀπολαύσεις τές ὀνειρεμένες / ...στές λάγνες τοῦ αἵματός μου ὁρμές, χωρίς / κανέναν φόβο, γιατί ὅταν θέλω / καί θά ἔχω θέλησι, δυναμωμένος / ὡς θά ’μαι μέ θεωρία καί μελέτη / στίς κρίσιμες στιγμές θά ξαναβρίσκω / τό πνεῦμα σάν πρίν ἀσκητικό... (ΤΑ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΑ).

Με θεωρία και μελέτη, ο Καβάφης κατάφερε να μεταγράψει τές ἀπολαύσεις τές ὀνειρεμένες σε στοχασμό τής μοίρας τού ανθρώπου και της ιστορίας. Πρωτότυπος έλληνας ποιητής, χωρίς να καταφύγει σε ευρωπαϊκά πρό­τυπα και μανιφέστα, ήξερε να σκάβει μέσα του^· στο βάθος και στο πλάτος τού οικουμενικού έλληνισμού. Όταν οι άλλοι μετέγραφαν ξένους τρόπους... Είναι ο ιχνηλάτης τής ζητουμένης συνείδησης τού καιρού μας, πλάι στον άλλον ιχνηλάτη ποιητή, της απολεσμένης συνείδησης τού έθνους. 

Σολωμός και Καβάφης. Έλληνες ποιητές που έζησαν και δημιούργησαν έξω τών νεοελληνικών τειχών. Και πώς να χωρέσουν μέσα; Ο πρώτος εκστόμισε τη φοβερή κουβέντα. Ἐθνικό εἶναι ὅ,τι εἶναι ἀληθές. Αρνούμενος να επισκεφτεί την απελεύθερη χώρα. Ο δεύτερος, από τη μακρινή πολιτεία του, έδειξε το αληθές. Οι εντός τών τειχών προτίμησαν το «εθνικό». Η επιχειρηθείσα στροφή και οι υψηλοί προσανατολισμοί βυθίστηκαν στη μετα­πολε­μική νεοελληνική στέρνα και στη νεφέλη τής νεοελληνικής λεξιμαγείας.

Η ποίηση, πέρα από την αισθητική και τις λοιπές καλλιτεχνικές και φιλοσοφικές διαστάσεις της, έχει κυρίως αξία βιολογική και ιστορική. Αἰσθάνομαι ἑκατόν εἴκοσι πέντε φωνές μέσα μου νά μέ λένε ὅτι θά μποροῦσα νά γράψω ἱστορία, εμπιστεύθηκε σ’ έναν φίλο του ο Καβάφης. Ο ποιητής είναι πριν απ’ όλα ιστορικός, τού καιρού του και κάθε καιρού. Ο ιστορικός λόγος τού Σολωμού είναι κατ’ εξοχήν λόγος εν δράσει, κινητικός, μαχητικός. Όπως ο λόγος τών συγκαιριανών του Ελλήνων. Αὔριο πέφτει τό Μεσολόγγι, βάζουνε σέ τάξη τήν Ἑλλάδα τή ζουρλή οἱ βασιλιάδες... (Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΤΗΣ ΖΑΚΥΘΟΣ). 

Ο νεοελληνικός ιστορικός σπαραγμός

Ο ιστορικός λόγος τού Γιώργου Σεφέρη, που κατά τ' άλλα μόχθησε για την Τέχνη του, εισηγείται τη ματαιότητα του απάνω κόσμου, τη σιωπή, την μη συμμετοχή στο ιστορικό γίγνεσθαι. Ὁ πάνω κόσμος ριπίδι... / ἡ νύχτα δέν πιστεύει τήν αὐγή... / (ἐδῶ σέ τούτ’ τό χῶμα ρίζωσε) μιά στέρνα πού διδάσκει τή σιγή / μέσα στήν πολιτεία τή φλογισμένη...(ΣΤΕΡΝΑ). Ο Οδυσσέας Ελύτης, ο άξιος ποιητής τού κατοχικού πόνου, αναθέτει στη Μαρία Νεφέλη να ξεμπερδέψει με τη νεοελληνική ιστορία. Στροφή τῆς κεφαλῆς ἀριστερά, ὅλα εἶναι σκ... / Στροφή τῆς κεφαλῆς δεξιά, ὅλα εἶναι σκ.... / Τούς ζυγούς λύσατε... Αλλά πώς μέσα απ’ τα σκ... νά φιλήσεις τά κορίτσια; Και πώς η Ελλάδα η ζουρλή να μην καταντήσει απύθμενη στέρνα.

Ο Μίλτος Σαχτούρης μόλις προλαβαίνει να υπενθυμίσει τον ιστορικό λόγο τής νεοελληνικής ποίησης. Στόν Νεκρό της ζωῆς μας, τον ανεπανάληπτο Ἰωάννη Βενιαμίν Δ’ Ἀρκόζι, αποκαλύπτει το βαθύτερο είναι και τον σπαραγμό τής νεοελληνικής μας ύπαρξης. Τί κάνει ο νεοέλλην Ἰωάννης Βενιαμίν Δ’ Ἀρκόζι, αφού σφάζει, πνίγει, σταυρώνει τα πάντα γύρω του και ό,τι αγαπά; Ὕστερα κάθεται μπρός / στ’ ἀνοιχτό παράθυρο καπνίζοντας τήν πίπα του / φτωχός καί δακρυσμένος καί σκέφτεται νά ’χε / κι αὐτός κοπάδια... / νά θαύμαζε κι αὐτός τό φτερούγιομα τῶν πουλιῶν / νά χαίρονταν κι αὐτός τή ζεστή ἀνάσα τῆς γυναίκας...

Οι αστόχαστες προσαρμογές

Τί ιστορίες άραγε έγραφε ο Γέρος ιστορικός τής Αλεξάνδρειας, όταν το «Ελεύθερο Πνεύμα» τού Θεοτοκά έτεκε τη «Γενιά τού ’30» και την αποκοπή (αντί τής στοχαστικής προσαρμογής) τού ποιητικού και κοινωνικού τοπίου από ρίζες του; Στην οξεία ακοή του είχε ήδη φτάσει η βοή τών πλησιαζόντων γεγονότων. Τί θα έμενε, ἀπ’ τήν θαυμάσια πανελλήνιον ἐκστρατεία / ... / τήν περιλάλητη /... /  Μέ τίς ἐκτεταμένες ἐπικράτειες / μέ τήν ποικίλη δράση τῶν στοχαστικῶν προσαρμογῶν; Το ποίημα αυτό, Στά 200 μ.Χ., γραμμένο το 1931, είναι ετερο­χρο­νι­σμέ­νος επιτάφιος τού νεοελληνικού πνεύματος. Γιά Λακεδαιμονίους νά μιλοῦμε τώρα!

Γι’ αυτούς που έκλεισαν τον τόπο, απ’ τις εκτεταμένες επικράτειες τού κόσμου και του νου, στη μισερή Ελλάδα, τού Καραγκιόζη, του Θεόφιλου και του Μακρυγιάννη; Αν δεν έγινε προφανές ότι ο Καβάφης είναι μακράν ο πρώτος τής νεοελληνικής διανόησης, ας απαντήσει κάποιος. Γιατί οι εντός τών τειχών πνευματικοί ταγοί του τόπου δεν οδήγησαν την (αρχικά και φυσικά) ζουρλή Ελλάδα στην αναγκαία (ύστερα) ποικίλη δράση τών στο­χα­στικών προσαρμογών; Κι αν αυτό ήταν δουλειά τών «απροσάρμοστων» νεοελλήνων πολιτικών, πού σπού­δασαν άραγε οι οξυδερκείς πολιτικοί αυτουνού και των άλλων τόπων, αν όχι σιμά σε ποιητές και λογοτέχνες... Ο Ελευθέριος Βενιζέλος έσπευδε κάθε βράδυ από τα έδρανα της Βουλής στο σαλόνι τής Πηνελόπης Δέλτα. 

Ότι διαθέτουμε «μεγάλη ποίηση», «μεγάλους ποιητές» και νομπελίστες, δεν σημαίνει ότι διαθέ­τουμε και πνευ­ματικό πολιτισμό, ήτοι φορέα τής ενσυνείδητης υπάρξεώς μας. Μεγάλη ποίηση μπορεί να υπάρχει και μέσα σε κοινωνίες εκτρωματικές και άνισες, ανομοιογενείς και στατικές. Μήπως οι Αφρικάνοι και οι Αυστραλοί ορί­τζινες (και οι Τούρκοι...) δεν έχουν να επιδείξουν καλλιτεχνικά και ποιητικά επιτεύγματα; Η Τέχνη παρακο­λουθεί τον άνθρωπο από τη γέννησή του, όπως και η λειτουργία τής αναπαραγωγής. Κάπου αλλού δια­φορί­ζονται οι πολι­τισμοί. Στο αν η Τέχνη, ιδίως η Ποίηση, είναι ενσυνείδητη. Ήτοι, αν το αρχικό ποιητικό ίχνος διαβαθμίζεται από τον Λόγο (λέξη ελληνική...). Και αυτό είναι το μέγα επίτευγμα του αλεξανδρινού Γέρου.

Τα αναπόφευκτα τείχη

Ο Καβάφης δεν εσυγκινείτο με τον Μακρυγιάννη και τον Θεόφιλο. Γνώριζε πλήρως την απο­στολή τής Τέχνης του. Αν ο λαός είναι δημιουργός και καταναλωτής τής ποιήσεώς του, η παιδαγωγική αξία τής ποίησης εξαντλεί­ται. Είναι σαν να βράζει στο ζουμί της^· και η ποίηση και ο λαός (έτσι άλλωστε εξαντλήθηκε η λαϊκή ποίηση, το δημοτικό τραγούδι). Κατόπιν αυτών, τα τείχη είναι αναπόφευκτα.

Χωρίς περίσκεψη, χωρίς λύπην, χωρίς αἰδῶ / μεγάλα καί ὑψηλά τριγύρω μου ἔκτισαν τείχη / Καί κάθομαι καί ἀπελπίζομαι τώρα ἐδῶ / Ἄλλο δέν σκέφτομαι: τόν νοῦν τρώγει αὐτή ἡ τύχη / διότι πολλά πράγματα ἔξω νά κάμω εἶχον / Ἅ, ὅταν ἔκτιζαν τά τείχη πῶς νά μήν προσέξω / Ἀλλά δέν ἄκουσα ποτέ κρότον κτιστῶν ἤ ἦχον / Ἀνεπαισθήτως μ ’ έκλεισαν ἀπό τόν κόσμον ἔξω... Και φαίνεται σήμερα, πόσα πολλά πράγματα είχαμε να κάνου­με οι Έλληνες εκεί στον κόσμο έξω^· προτού μάς κλείσουν μέσα...

Εκατόν είκοσι πέντε φωνές έλεγαν στον Καβάφη ότι θα μπορούσε να γράψει ιστορία. Έγραψε ποίηση, καθό­λου τυπική ποίηση... Αντελήφθη ότι η ζωή δεν μπορεί να συντελεστεί χωρίς την ποίηση. Αντελήφθη όμως και κάτι άλλο ο Καβάφης. Ότι ο σύγχρονος άνθρωπος δεν θα την πολυπροσέξει τήν ποίηση. Αλλ’ αυτό δεν σημαίνει ότι η εποχή μας δεν είναι αρκούντως ποιητική (ποιός αμφιβάλλει αυτές τις μέρες γι' αυτό;). Ακριβώς επειδή είναι ουσιωδώς ποιητική, δεν αισθάνεται απαραίτητη την τυπική ποίηση.

Ποίηση και ζωή

Ο σύγχρονος άνθρωπος γνωρίζει ή μπορεί να μάθει τόσα και να ποιήσει τόσα^· ο ποιητικός μύθος είναι η ίδια η ζωή του, η βιο - μηχανία του. Ο ποιητής του είναι αναγκασμένος να αναλύει ως ιστορικός ή φυσικός επιστήμων. Και να ανα­συνθέτει τον κόσμο σε στίχους. Αυτή η διαδικασία συγχέει συχνά την Τέχνη με τη ζωή. Στα νεύρα μας μπερδεύεται όλη η φύσις / … / κι η ποίησις / είναι το καταφύγιο που φθονούμε (ΚΑΡΥΩΤΑΚΗΣ)!

Έτσι μπορούμε να εννοήσουμε τα όσα τετριμμένα λέγονται συνήθως για τον Κ. Π. Καβάφη. Μοντέρνος, ρεαλι­στικός, ιστορικός, διδακτικός, ερωτικός, προδρομικός, υπαινικτικός, πρωτεϊκός... Όταν έγραφε τα περίφημα Τείχη, σημειώ­νει παράλ­ληλα. Ἡ πιστή παρατήρηση τῆς ζωῆς, ἀποθησαυρισμένη μέσα σ’ ἕνα μεγάλο ἔργο, ἴσως φαίνεται ἄσκο­πη γιά ἕνα χρονικό διάστημα, ἀλλά εἶναι βέβαιο πώς μέ τόν καιρό θά φέρει καρπούς. Τους καρπούς τής ποίησης. Η ποίηση δεν είναι άσχετη με τις περιστάσεις, φέρεται να έχει πει ο Απολιναίρ. Ο ποιητής είναι κληρωτός τής επο­χής του, γράφει ο Σεφέρης. Αλλά οι καρποί τής ποίησης και της ιστορίας δεν προκύπτουν με περιηγήσεις στα αιγαιοπελαγίτικα νησιά. Ούτε με ανέξοδες συνάξεις στα λογοτεχνικά και αστικά σαλόνια, όπου όλα είναι κόσμια και σοβαρά. Γράφει κάπου στα χαρτιά του ο Καβάφης:

Τό ξέρω, γιά νά ἐπιτύχει κανείς στή ζωή του καί γιά νά ἐμπνέει σεβασμό, χρειάζεται σοβαρότης. Καί ὅμως μοῦ εἶναι δύσκολο νά εἶμαι σοβαρός καί δέν ἐκτιμῶ τή σοβαρότητα… Ἄλλως, μέ ἀρέσουν τά χωρατά… Ἀλλά δέν κάνει, δυσκολεύει τές δουλειές. Διότι, ὡς ἐπί τό πλεῖστον, ἔχεις νά κάνεις μέ ζευζέκηδες καί ἀμαθεῖς. Αὐτοί εἶναι πάντοτε σοβαροί… Ποῦ νά ἀστειευθοῦν; Ἀφοῦ δέν καταλαβαίνουν… Ὅλα τά πράγματα εἶναι προβλή­ματα καί δυσκολίες γιά τήν ἀγραμματοσύνη τους… Γι’ αὐτό κι ἐγώ καταγίνομαι στούς πολλούς νά παρουσιάζω σοβαρή ὄψη… Ἐσωτερικῶς γελῶ καί ἀστειεύομαι πολύ... 

Τί ἐκόμισε εἰς την τέχνη

Πιστή παρατήρηση τής ζωής δεν είναι η σοβαροφανής ενασχόληση με τα Γράμματα και τας Τέχνας. Μπορεί να διαπερνάται από τα πάθη (του Καβάφη), να κατατρίβεται με μικρότητες της καθη­μερινής ζωής (του Σολωμού), αλλά οδηγεί στον στοχασμό τής ζωής και της ιστορίας, στην ποιητική αναπλήρωση και παραπλήρωσή τους. Σχεδόν ἀνεπαισθήτως τόν βίον συμπληροῦσα… Αν πίσω απ’ όλα αυτά υπάρχει και το χάρισμα της Τέχνης, ο τόνος και ο πόνος (κόπος και πόνος) τού δημιουργού γίνεται πανανθρώπινος και προκύπτει το θαυμαστό απο­τέλεσμα για το οποίο μιλάμε εδώ σήμερα. Και θα μιλάμε.

Κάθομαι καί ρεμβάζω. Ἐπιθυμίες κι αἰσθήσεις / ἐκόμισα εἰς τήν Τέχνην, κάτι μισοειδωμένα πρόσωπα ἤ γραμμές, ἐρώτων ἀτελῶν / κάτι ἀβέβαιες μνῆμες. Ἄς ἀφεθῶ εἰς αὐτήν / Ξέρει νά σχηματίση Μορφήν τῆς Καλλονῆς / σχεδόν ἀνεπαισθήτως τόν βίον συμπληροῦσα / συνδυάζουσα ἐντυπώσεις, συνδυάζουσα τίς μέρες... (ΕΚΟΜΙΣΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗΝ).

Εκόμισε την ΙΘΑΚΗ. Τό φθάσιμον ἐκεῖ εἶναι ὁ προορισμός σου / Ἀλλά μή βιάζης τό ταξίδι διόλου / ... / Κι ἄν πτωχική τήν βρῆς, ἡ Ἰθάκη δέν σέ γέλασε / Ἔτσι σοφός πού ἔγινες... Τις ΘΕΡΜΟΠΥΛΕΣ. Τιμή σ’ ἐκείνους ὅπου στήν ζωή των ὅρισαν νά φυλάγουν Θερμοπύλες... / Καί περισσότερη τιμή τούς πρέπει / ὅταν προβλέπουν... / πώς ὁ Ἐφιάλτης θά φανεῖ στό τέλος... Την ΠΟΛΗ. Γιά τ’ ἀλλοῦ, μήν ἐλπίζεις /... δέν ἔχει πλοῖο γιά σέ, δέν ἔχει ὁδό / Ἔτσι πού τήν ζωή σου ρήμαξες ἐδῶ / στήν κώχη τούτη τήν μικρή, σ’ ὅλην τήν γῆν τήν χάλασες. Την ΣΑΤΡΑΠΕΙΑ. Τί συμφορά, ἐνῶ εἶσαι καμωμένος / γιά τά ὡραῖα καί μεγάλα ἔργα... / νά σ’ ἐμποδίζουν εὐτελεῖς συνήθειες / καί μικροπρέπειες κι ἀδιαφορίες... / Καί τί φρικτή ἡμέρα πού ἐνδίδεις / (ἡμέρα πού ἀφέθηκες κι ἐνδίδεις)...

Εκόμισε την ελεγεία κάθε «ανύποπτου» και πονηρού καιρού. Καί τώρα τί θά γένουμε χωρίς βαρβάρους; Και θα ιστορούσε ποητικῷ τῷ τρόπῳ, τί θα έχουμε γένει σαν ἀπολείψει ὁ Θεός Ἀντώνιον...

ΤΡ. - Μ.Μ.

* Ντίνος Χριστιανόπουλος. Βοηθήματα: Περιοδικό Χάρτης, 5/6,1983 - Στρατής Τσίρκας, Ο Καβάφης και η εποχή του, Εκδόσεις Κέδρος. - Γιάννης Γεράσης, Νεοελληνική ταυτότητα, Εκδόσεις Ροές. - Γεράσιμος Κακλαμάνης, Ανάλυση της νεοελληνικής και αστικής ιδεολογίας, Εκδόσεις Ροές.