Συχνά επικαλούμαστε τόν Ζαν - Ζακ Ρουσσώ που γεννήθηκε σαν σήμερα το 1712 και το Κοινωνικό του Συμβόλαιο. Αν δεν το συγχέουμε με τά «συμβόλαια» που «υπογράφουν» οι πολιτικοί μας με τον λαό, είναι ίσως ευκαιρία να κατανοήσουμε σε βάθος τη σημασία του.
Προϋπόθεση, να καταλάβουμε τί ακριβώς εννοούσε ο Ρουσσώ με μία άλλη έννοια, τής φυσικής κατάστασης, θεμελειώδη για τη θεωρία τού Κοινωνικού Συμβολαίου...
Το νόημα τής έννοιας φυσική κατάσταση, σύμφωνα με τον Ρουσσώ, είναι να παρουσιαστεί με ακρίβεια πώς ήταν η ζωή τών ανθρώπων χωρίς τα στοιχεία που απορρέουν από τη δημιουργία της κοινωνίας. Πιστεύει πως λανθασμένα αποδόθηκαν στη φυσική κατάσταση στοιχεία που προέρχονται από την κοινωνία. Διαφωνεί θεμελιωδώς με τον Χομπς, που πιστεύει πως οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους βίαια ζώα. Ο άνθρωπος είναι ένα ον με πολύ απλές ανάγκες, φαγητό, σεξ, στέγη και αποφυγή πόνου. Η φυσική κατάσταση καλύπτει στο μέγιστο αυτές τις ανάγκες. Επομένως, δεν υπάρχει λόγος ένας άνθρωπος να φοβάται τούς υπόλοιπους. Ο άνθρωπος ενδιαφέρεται απλά για τη φροντίδα τού εαυτού του. Σε αντίθεση δε με τον Λοκ, ο Ρουσσώ πιστεύει ότι η ιδιοκτησία δημιουργεί τις ανισότητες, αλλά είναι υπόθεση τής κοινωνίας και όχι τής φυσικής κατάστασής του. Αν όμως η φυσική κατάσταση είναι τόσο «καλή», πώς προέκυψε η κοινωνία και η ανισότητα;
Σύμφωνα με τον Ρουσσώ, οι άνθρωποι δεν δημιούργησαν τήν κοινωνία με την βούληση τους. Η κοινωνία δημιουργήθηκε από την τυχαία ανακάλυψη τής γεωργίας και της μεταλλουργίας. Μ' αυτές τις ανακαλύψεις, δημιουργήθηκε ένας καταμερισμός τής εργασίας. Οι άνθρωποι διαχωρίστηκαν σ' αυτούς που μπορούσαν να εργαστούν στη μεταλλουργία και στη γεωργία και σ' αυτούς που δεν μπορούσαν. Αυτός ο καταμερισμός τής εργασίας οδήγησε στη δημιουργία τής ιδιοκτησίας, η οποία επέφερε ανισότητες. Η συσσώρευση τής ιδιοκτησίας είχε ως αποτέλεσμα τή διεύρυνση τής ανισότητας. Επίσης, η ιδιοκτησία δημιούργησε μία υπερβολικά εγωιστική «αγάπη τού εαυτού» και την ανάγκη επίδειξης ενός ανώτερου κοινωνικού στάτους.
Γιατί λοιπόν οι πολλοί δεν' αρπάζουν τήν ιδιοκτησία από τους λίγους; Για να απαντήσει σ’ αυτήν την ερώτηση, ο Ρουσσώ χρησιμοποιεί την έννοια τού «κακού συμβολαίου». Για να προστατεύσουν τήν ιδιοκτησία τους οι «κατέχοντες», που είναι λίγοι, «υπέγραψαν» ένα συμβόλαιο με τους φτωχούς, που είναι πολλοί. Το συμβόλαιο θεσμοθέτησε τήν ιδιοκτησία και κατά συνέπεια την ανισότητα. Το συμβόλαιο αυτό «νομιμοποιεί» τήν ανισότητα στα μάτια τών φτωχών. Θα μπορούσε λοπόν να ισχυριστεί κανείς πως ο Ρουσσώ είναι ένας πρώιμος σοσιαλιστής, καθ' ότι ενοχοποιεί τήν ιδιοκτησία για τις κοινωνικές ανισότητες. Η άποψη του πως το «κακό συμβόλαιο» νομιμοποιεί ηθικά την ανισότητα στα μάτια των φτωχών συνάδει με τη θεωρία τού Μαρξ περί ιδεολογίας και τής διαιώνισης τής ανισότητας. Φαίνεται πως ο Μαρξ επηρεάστηκε βαθύτατα από τα γραπτά τού Ρουσσώ.
Με το Κοινωνικό του Συμβόλαιο, ο Ρουσσώ προσπαθεί να συμφιλιώσει τη φυσική ελευθερία με την κοινωνία και την πολιτική τάξη. Προτείνει γι' αυτό ένα συμβόλαιο μετατροπής. Μ' αυτό το συμβόλαιο, όλοι οι άνθρωποι, στη φυσική κατάσταση, δέχονται να παραχωρήσουν τα δικαιώματα και τις ελευθερίες τους σε όλους τούς άλλους. Μ' αυτόν τον τρόπο, ο άνθρωπος μετατρέπεται από ένα εγωιστικό ον σε έναν αλληλεγγυο πολίτη. Ασφαλώς, θα παραδώσουν τις ελευθερίες τους σε μία «κυρίαρχη κατάσταση», μία μορφή εξουσίας. Σ' αυτήν την περίπτωση όμως αυτή η μορφή εξουσίας είναι το σύνολο των πολιτών. Επομένως, όταν κάποιος παραδίδει τις ελευθερίες του, λαμβάνει πίσω ακριβώς αυτό που έδωσε. Μ' αυτόν τον τρόπο, οι άνθρωποι απολαμβάνουν τήν προστασία τού συνόλου, ενώ ταυτόχρονα διατηρούν την ελευθερία τους. Σε αντίθεση με τον Χομπς, που θέλει η εξουσία να ανήκει είτε σε έναν ισχυρό άνδρα είτε σε έναν μικρό αριθμό ανδρών, ο Ρουσσώ προτείνει η εξουσία να ανήκει στο σύνολο τών ανθρώπων, μηδενός εξαιρουμένου...